Zasady ortograficzne

Podstawowe zasady ortograficzne

Pisownia wyrazów z ó

Ø  wymiennym (na o, a, e), np. ogród – ogrody, pióro – pierze;

Ø  niewymiennym, np. chór, róża, wróbel, jaskółka, góra, wzgórze;

Ø  w zakończeniach rzeczowników –ów, -ówka, -ówna (tu też D. lm. rodz. męskiego, np. psów), np. Kraków, głodówka, Szczepaniakówna.

Ø  Na początku wyrazów: ósemka, ósmy, ósmoklasista, ów, ówdzie, ówczesny.

Wyjątki: skuwka, wsuwka, zasuwka.

Pisownia wyrazów z u

Ø  we wszystkich formach osobowych czasowników czasu teraźniejszego i trybu rozkazującego zakończonych na – uje, -uj, (-uję, -ujesz itp.) np. zgaduje, zgaduj, zgaduję, zgadujesz;

Ø  na początku i na końcu wielu wyrazów, np. upał, na dachu.

Ø  w zakończeniach rzeczowników: un, unek, Ulek, ulec, uchna, uszka, uszek, uch, us, usia

Ø  w czasownikach typu: czuć, kuć, kłuć, pruć, snuć, np.: czuje, kuję, kłuję pruję, snuję.

Pisownia wyrazów z rz

Ø wymiennym (na r), np. żołnierz – żołnierski; marzec – marcowy;

Ø niewymiennym, np. kołnierz, korzeń, rzadki, rzut, jarzębina;

Ø po spółgłoskach: p, b, t, d, k, g, j, w, ch, np. przygoda, brzydko, potrzeba, drzewo, krzew, grzech, wrzosy, spójrz, chrzan;

Ø    Nie muszą jednak znać rzadziej występujących w języku wyjątków:

b)   w zakończeniach rzeczowników: -mistrz, -mierz, -arz, -erz, np. zegarmistrz, kątomierz, kalendarz, kołnierz.

Ø  Uczniowie powinni znać pisownię zapożyczonych rzeczowników rodz. męskiego zakończonych na –aż, np. witraż, garaż, montaż, bagaż, wiraż, reportaż, bandaż, masaż, kolportaż, łupież, pejzaż, papież.

Ø  Trzeba pamiętać że: -szy (-sza, -sze) i –ejszy (-ejsza, -ejsze) piszemy zawsze w formach stopnia wyższego i najwyższego przymiotników, nawet po wymienionych spółgłoskach np. większy, największy.

Wyjątki : pszenica, pszczoła, kształt, wszystko, wszędzie, obszar,  bukszpan, Pszczyna  (i wyrazy pokrewne)

Pisownia spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych

Ø  Spółgłoska dźwięczna, która znajduje się w sąsiedztwie spółgłoski bezdźwięcznej lub występuje na końcu wyrazu traci swoją dźwięczność, np. słodki, trawka, pokrzywa, twardy, prośba, chleb, łeb, śnieg.

Ø  Tu też można uwzględnić zasady dot. pisowni przedrostków roz-, bez-, wz-, wez-, ws-, wes-oraz zakończeń –ski, -cki, -dzki, -stwo, -ctwo, -dztwo, -śba,- źba.

Pisownia wyrazów z ż

Ø  wymiennym (na g, dz, h, s, z, ź), np. krążyć – krąg, pieniążek – pieniądz, grożę – grozić, mażę – mazać;

Ø  niewymiennym, np. bażant, pożytek, różnica, żarówka, księżniczka;

Ø  w rzeczownikach rodzaju żeńskiego zakończonych na –aż, -eż, np. młodzież. Wyjątki: twarz, potwarz, macierz.

Pisownia wyrazów z ch

Ø  wymiennym (na sz), np. mucha – muszka;

Ø  niewymiennym, np. chmura, choroba, chuligan, pechowiec, kucharz;

Ø  zawsze na końcu wyrazów, np. duch, puch, mech (wyjątek: druh);

Ø   po spółgłoskach, np. schować, wschód, wchodzić, tchórz.

Pisownia wyrazów z h

Ø  wymiennym ( na g, z, ż), np. wahać się – waga, błahy – błazen, druh – drużyna;

Ø  niewymiennym, np. hak, haft, herbata, hałas, hamulec, handel;

Ø  w wyrazach obcego pochodzenia rozpoczynających się cząstkami hipo-, hydro- hiper-, np. hipokryta, hydrofor, hiperbola;

Ø  po spółgłosce z, np. zhańbić, zharmonizować.

Pisownia wyrazów z ą, ę

Ø w wyrazach rodzimych, np. pociąg, związek, jęczy lub w wyrazach całkowicie spolszczonych, np. ksiądz, kolęda

Ø ę w M., B., W. lp. niektórych rzeczowników rodzaju nijakiego, np. cielę, imię.

Ø ę w B. lp. i ą w N. lp. w zakończeniach rzeczowników i przymiotników np. B. matkę, kolegę; N. dobrą matką, z kolegą

Ø ą, ę w zakończeniach czasowników:

           - w 1 os. lp. np. idę

     - w 3 os. lm. czasu teraźniejszego

np.  robią - w czasie przeszłym np. zdjął.

Pisownia wyrazów z om, on, em, en

Ø  w wyrazach obcego pochodzenia, np. centrum, benzyna, kontynent, kompas (w zakresie czynnego słownictwa uczniów)

Ø  w zakończeniach rzeczowników w C. lm. –om, np. drzewom, psom oraz –em w N. lp. , np. przyjacielem, psem

Pisownia wyrazów małą i  wielką literą:

Ø na początku zdania

Ø nazwy i imiona własne (ludzi i zwierząt)

Ø nazwiska, przezwiska, nazwy rodów i rodzin

Ø nazwy części świata, krajów, regionów i ich mieszkańców, przedstawicieli ras ludzkich i plemion

Małą literą piszemy:

Ø  nazwy mieszkańców miast, wsi, osiedli, dzielnic miast, np. łodzianin – mieszkaniec Łodzi, Łodzianin – mieszkaniec regionu Łódzkiego, nazwy geograficzne

Ø  Jeśli drugi człon nazwy jest rzeczownikiem w mianowniku, to pierwszy będący rzeczownikiem pospolitym piszemy małą literą, np. jezioro Wigry , morze Bałtyk (ale: Morze Bałtyckie)

Ø  Przymiotniki utworzone od nazw geograficznych piszemy małą literą, np. polski, europejski

Ø pierwsze wyrazy w tytułach utworów literackich, a także wyrazy, które z zasady piszemy wielką literą, jak imiona czy nazwy geograficzne np. „Ania z Zielonego Wzgórza”.

Ø nazwy ulic, parków, dzielnic i osiedli oraz zabytków, budowli i pomników

Ø Wyrazy: ulica, aleja, dzielnica, osiedle, pomnik są rzeczownikami pospolitymi i jeśli nie wchodzą w skład nazwy własnej zapisujemy je małą literą np. aleja Kopernika, pomnik Mickiewicza.

Ø wszystkie wyrazy w nazwach planet, gwiazd i ich układów

Ø Wyrazy: słońce, ziemia, gwiazda piszemy małą literą, jeśli występują w zdaniu jako rzeczowniki pospolite. np. Wczoraj słońce mocno grzało.

Ø wszystkie wyrazy w nazwach świąt religijnych, państwowych oraz dni świątecznych

Ø Małą literą piszemy nazwy obrzędów zwyczajów, zabaw i uroczystości, np. topienie marzanny, andrzejki, karnawał.

 

    Pisownia „nie”

Łącznie piszemy nie z:

Ø rzeczownikami, np. nieszczęście, nieprawda, niezgoda;

Ø przymiotnikami, np. niedobry, nieładny, niekorzystny;

Ø przysłówkami utworzonymi od przymiotników, np. niedobrze, nieładnie.

Rozdzielnie piszemy nie z:

Ø  czasownikami (w formie osobowej i bezokoliczniku), np. nie zrobię, nie zrobić; wyjątki: niepokoić, niedomagać, niedowidzieć, nienawidzić, niecierpliwić się, niewolić, nieruchomieć

Ø  przymiotnikami (w stopniu wyższym i najwyższym), np. nie lepszy, nie najlepszy;

Ø  przysłówkami ( w stopniu wyższym i najwyższym), np. nie lepiej, nie najlepiej;

Ø  wyrazy do zapamiętania przez uczniów: nie warto, nie można, nie trzeba, nie należy, nie wolno, nie brak, nie potrzeba.

   Pisownia wyrazów z cząstką by

Łącznie piszemy by z:

Ø  osobowymi formami czasowników, np. pisałbym;

Ø  ze spójnikami, które trzeba zapamiętać : gdyby, jeśliby, jeżeliby, żeby, aby;

Rozdzielnie piszemy by z:

Ø  bezokolicznikami, np. robić by, pisać by;

Ø  wyrazami o funkcji czasownikowej, które trzeba zapamiętać: wolno by, warto by, trzeba by, można by.

Uwaga!

Zakończenia form trybu przypuszczającego: -bym, -byś, -by........ są ruchome;

można je przenieść przed czasownik i wtedy piszemy rozdzielnie, np. czytałbym albo bym czytał, pisać by albo by pisać.

       Pisownia wyrażeń przyimkowych (w zakresie czynnego słownictwa uczniów)

Ø  przyimki z rzeczownikami (przysłówkami, liczebnikami, zaimkami) zasadniczo piszemy rozdzielnie, np. w domu, za domem, przy domu, na przykład, dla nich, do niego, do

        pierwszego, na co dzień, nade mną, ode                 mnie, po kolei, po polsku, po prostu, w ogóle;

Ø  łącznie piszemy kilkadziesiąt wyrażeń przyimkowych, których pisownia została ustalona

     dłuższą tradycją, np. dlaczego, powoli, potem, wskutek, naprawdę, naraz, nareszcie, znienacka, nadal, nadzwyczaj.

      Pisownia przyimków złożonych

np. ponad, poprzez, spod, sprzed, znad, zza, spoza.

 Zasady interpunkcyjne

 Przecinki

Stawiamy przecinek…

Ø   pomiędzy zdaniami złożonymi podrzędnie, czyli między zdaniem podrzędnym i nadrzędnym, w których jest spójnik: np. Zobaczymy, czy wygra dzisiaj mój kolega..

Ø   przed zdaniem nadrzędnym, a po zdaniu podrzędnym, kiedy część podrzędna ze spójnikiem albo zaimkiem rozpoczyna zdanie złożone: np. Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie.

Ø  pomiędzy połączonym bezpośrednio równorzędnymi wyrazami zdania pojedynczego:
np. Moja mama jest mądra, dobra, kochana.

Ø   pomiędzy zdaniami współrzędnymi połączonymi bezspójnikowo: np. Szybowiec ruszył, nabrał pędu, gładko oddzielił się od ziemi, stromo wspiął się wzwyż.

Ø   rozdzielamy przecinkami zdania współrzędne połączone następującymi spójnikami:

·         przeciwstawnymi: a, ale, lecz, jednak, jednakże, zaś, wszakże, owszem, natomiast, tylko, tylko że, jedynie, przecież, raczej, tymczasem, za to, np. Mój brat jest naukowcem, a ja zajmuję się sportem

·          wynikowymi: więc, dlatego, toteż, to, zatem, wobec tego, skutkiem tego, wskutek tego, np. Nie odzywasz się, wobec tego ja też nie będę się odzywać.

Ø  stawiamy przecinek przed wyrazami i wyrażeniami powtarzanymi: np. Ela jest bardzo, bardzo mądra.

Ø   przecinkiem oddzielamy w zdaniu wyrazy i wyrażenia występujące w wołaczu: np. Kasiu, sprzątnij talerze ze stołu.

Ø   przecinkiem oddzielamy w zdaniu różne wtrącenia: np. Dziś wiele dzieci, na przykład Darek, Mariusz i Magda, dostało piątki z języka polskiego.

Ø  oddzielamy przecinkiem wyrazy zakończone na -ąc, -wszy, -łszy (imiesłowy) wraz z określeniami: np. Spacerował z psem, pogwizdując.

Ø  dwoma przecinkami oddzielamy wypowiedzenia wtrącone w zdaniach złożonych. Są nimi najczęściej: sądzę, myślę, przypuszczam, wiadomo, zdaje się, być może, jak widać: np. Za rok, być może, wyjadę do Australii.

Ø   dwoma przecinkami oddzielamy zdanie podrzędne, które jest wplecione w część nadrzędną: Wszystko, co dotychczas zrobiłem, przyszło mi z dużą trudnością.

Ø  przecinek stawia się po wyrazach wyrażających okrzyk: ach, hej, halo, o, ho, oj: np. Oj, jak mnie boli  głowa.

  Nie stawiamy przecinka…

Ø  przed następującymi spójnikami: albo, ani, bądź, czy, i, lub, ni, oraz, tudzież:

Jeżeli jednak takie spójniki się powtarzają, stawiamy przecinek przed drugim i ewentualnie przed następnym członem zdania, który zaczyna się od tego spójnika: np. Albo zrobisz to dziś, albo nie rób tego wcale.

Dwukropek

Ø  przed przytoczeniem cudzych lub własnych słów Krzyknąłem: „Uciekajmy!”

Mama zapytała_ „Czy umyłaś ręce?”

Ø  przed wyliczeniem szczegółów poprzedzonym określeniem ogólnym Wziąłem wiele potrzebnych rzeczy: jedzenie, picie, kompas, zegarek, latarkę i pieniądze.

Poznałem następujące części mowy_ rzeczownik, czasownik, przymiotnik i liczebnik.

Ø  przy wymienianiu tytułów dzieł, nazw i terminów.

Myślnik (pauza)

Ø  w zapisie dialogu na początku każdej wypowiedzi

- Dziadku, weź mnie ze sobą.

- Nie, Jasiu - odpowiedział dziadek.