Części zdania- składnia

Części zdania:

v podmiot

v orzeczenie

v przydawka

v dopełnienie

v okolicznik

Podmiot i orzeczenie to główne części zdania. Wyrazy określające podmiot tworzą grupę podmiotu. Wyrazy określające orzeczenie tworzą grupę orzeczenia.

Przydawka łączy się z rzeczownikiem.

Dopełnienie i okolicznik łączą się z czasownikiem.

Podmiot 

Podmiot  to jedna z dwóch głównych części zdania. Jest wykonawcą czynności. Odpowiada na pytania: kto? co?

Rodzaje podmiotów

Rodzaj podmiotu	Przykład
podmiot gramatyczny  (w mianowniku)	Malarz maluje obraz. (kto?)
podmiot logiczny (w dopełniaczu)	Nie ma nauczyciela. (kogo?)
podmiot domyślny	Jutro pojedziemy  na wycieczkę. (my)
podmiot szeregowy	Ania, Kasia i Basia poszły na zakupy.
podmiot towarzyszący	Dobry komputer z najnowszym oprogramowaniem niektórym wystarcza do szczęścia.
Zdanie  bezpodmiotowe	Wszędzie szukano zagubionej książki.

Podmiot w zdaniu może być wyrażony:

v rzeczownikiem :  Mama gotuje obiad.

v zaimkiem rzeczownym :  Oni nie przyszli do szkoły.

v przymiotnikiem:  Szczęśliwi czasu nie mierzą.

v imiesłowem przymiotnikowym czynnym: Walczący zostali rozdzieleni.

v imiesłowem przymiotnikowym biernym:  Uderzony zaczął się bronić.

v bezokolicznikiem:  Wygrywać jest przyjemnie.

Orzeczenie

Orzeczenie  to jedna z dwóch części zdania. Informuje o czynności lub stanie. Odpowiada na pytania: co robi?, co się z nim dzieje?, w jakim znajduje się stanie?.

Rodzaje orzeczenia:

v  orzeczenie czasownikowe – wyrażone czasownikiem w formie osobowej, np. Młodzi zawodnicy trenowali przed meczem.

v  Imienne – składa się z dwóch części:

Ø  łącznika – to forma osobowa czasowników: być, zostać, stać się

Ø  orzecznika – to różne części mowy: rzeczownik;  przymiotnik,; zaimek rzeczowny, przymiotny; imiesłów przymiotnikowy; liczebnik.

Przykład zdania z orzeczeniem czasownikowym: 

•   Kasia czyta ciekawą książkę.

Przykład zdania z orzeczeniem imiennym: 

• Marek jest uczniem pierwszej klasy.

W zapamiętaniu regułki pomoże rymowanka

Jest, był, będzie, stał się, został –

Jest to łącznik, sprawa prosta.

Jesteś  zły. Stach jest bramkarzem.

Gdzie orzecznik, sam już wskażesz.

Przydawka

Przydawka jest określeniem rzeczownika.

Może być wyrażona: przymiotnikiem (kolorowy długopis), zaimkiem przymiotnym (nasza klasa), imiesłowem przymiotnikowym czynnym (walczące lwy), imiesłowem przymiotnikowym biernym (przeczytana książka), liczebnikiem (pierwsze tygodnie), rzeczownikiem (Pan Kleks)

 Odpowiada na pytania:

v  jaki?, jaka?, jakie?

v  który?, która?, które?

v  czyj?, czyja?, czyje?

v  ile?, czego?, z czego?

Rodzaje przydawek	Przykład
Przydawka przymiotna	Zrobiliśmy wielki bałagan. (jaki?) Wróciliśmy wczoraj o godzinie jedenastej. (której?)
Przydawka rzeczowna	Warszawa leży nad rzeką Wisłą. (jaką?) Rozmawiałem z technikiem geodetą. (jakim?)
Przydawka dopełniaczowa	Siostra Kasi tańczy w zespole ludowym. (czyja?) Geografia Polski bardzo mnie interesuje. (czyja?)
Przydawka przyimkowa	W szafie wisi płaszcz w kratkę. Na kolację wypiłam kawę z mlekiem. (jaką?)

Dopełnienie

Dopełnienie jest określeniem czasownika. Odpowiada na pytania przypadków:

v  kogo? czego?

v  komu? czemu?

v  kogo? co?

v  kim? czym?

v  o kim? o czym?

Przykłady dopełnienia

Ø  Wczoraj widziałem Olę. (kogo?)

Ø  Olek uwierzył tobie. (komu?)

Rodzaje dopełnienia:

Malarz maluje obraz farbami.

v  dopełnienie bliższe - obraz (co ?). Po przekształceniu zdana ze strony czynnej na bierną staje się podmiotem: Obraz jest malowany przez malarza.(obraz staje się podmiotem)

v  dopełnienie dalsze – farbami ( czym?). Nie zmienia swojej funkcji składniowej, nie może stać się podmiotem.

Okolicznik

Okolicznik jest określeniem czasownika. Wskazuje na okoliczności. Odpowiada na pytania:

v  jak? gdzie? kiedy?

v  dlaczego? mimo czego?

v  w jakim celu?

v  pod jakim warunkiem?

Rodzaje okolicznika

Rodzaj okolicznika	Pytania	Przykład
okolicznik miejsca	gdzie? dokąd? skąd? którędy?	W czasie wakacji wyjadę nad morze.
okolicznik czasu	kiedy? odkąd? dokąd, jak długo?	Wczoraj uczyłem się do sprawdzianu?
okolicznik celu	po co? na co? w jakim celu?	Idę do sklepu po czekoladę.
okolicznik przyczyny	dlaczego? z jakiej przyczyny?	Z powodu mrozu odwołano lekcje.
okolicznik sposobu	jak? w jaki sposób	Przywitano ich serdecznie.
okolicznik przyzwolenia	mimo co? mimo czego?	Pomimo kontuzji ukończył zawody.
okolicznik warunku	pod jakim warunkiem? w jakim wypadku?	W przypadku choroby odłożę wizytę.

Okolicznik może być wyrażony:

v  przysłówkiem : Zachowuj się cicho. (jak?)

v  zaimkiem przysłownym: Pojedziemy tędy. (którędy?)

v  imiesłowem przysłówkowym współczesnym: Szedłem kulejąc.(jak?)       

v  wyrażeniem przyimkowym: Idziemy do szkoły (dokąd?)

v  rzeczownikiem: Wracałem wieczorem. (kiedy?)

Części mowy

Odmienne części mowy:

Ø czasownik

Ø rzeczownik

Ø przymiotnik

Ø liczebnik

Ø zaimek przymiotny, liczebny, rzeczowny

Nieodmienne części mowy:

Ø przysłówek

Ø przyimek

Ø partykuła

Ø wykrzyknik

Ø spójnik

Ø zaimek przysłowny

Czasownik

Czasownik oznacza czynności lub stany. Odpowiada na pytania:

·         co robi? (czyta, biega)

·         co  się z nim dzieje? (śpi, leży)

Odmiana czasownika przez osoby, liczby, czasy i tryby to koniugacja.

Liczby:

·         pojedyncza (poszedłem)

·         mnoga (poszliśmy)

Osoby :

Liczba pojedyncza

1 – (ja) liczę

2 – (ty) liczysz

3 – (on, ona, ono) liczy

Liczba mnoga

1 – (my) liczymy

2 – (wy) liczycie

3- (oni, one) liczą

Rodzaje:

Liczba pojedyncza:

·         rodzaj męski (pisał)

·         rodzaj żeński (pisała)

·         rodzaj nijaki (pisało)

Liczba mnoga:

·         rodzaj męskoosobowy (pisali)

·          rodzaj niemęskoosobowy (pisały)

Tryby:

·         tryb orzekający (rysuję)

·         tryb przypuszczający (rysowałbym)

·          tryb rozkazujący – nie ma 1 osoby l. p., w 3 osobie pojawia się słowo „niech” (rysuj, niech rysuje)

Strony:

·         strona czynna ( myje, czesze)

·          strona bierna (jest myta , została uczesana)

·         strona zwrotna (myje się, czesze się)

Czasowniki, które mają formy zarówno strony czynnej, jak i biernej, to czasowniki przechodnie (myć – jest myty). Jeśli nie da się utworzyć strony biernej, są to czasowniki nieprzechodnie (myśleć, jechać)

Aspekty:

·         czasowniki  niedokonane – informują o przebiegu lub trwaniu czynności (szył, idzie)

·         czasowniki dokonane – informują o czynności zakończonej w przeszłości lub mającej się zakończyć w przyszłości (uszyję, uszył)

Nieosobowe formy czasownika:

·         bezokolicznik – zakończony na –ć, -c (biec, spać)

·         formy zakończone na –no, -to (zrobiono, rozpoczęto)

·         imiesłowy przymiotnikowe (odmieniają się jak przymiotniki):

Ø  czynne – tworzymy od czasowników niedokonanych (myślący, śpiewająca)

Ø   bierne (są przechodnie) (odkryty, widziany)

·         imiesłowy przysłówkowe (nieodmienne)

Ø  współczesne – tworzymy od czasowników niedokonanych (rysując, idąc)

Ø  uprzednie – tworzymy od czasowników dokonanych  (zjadłszy, wróciwszy)

Czasownik w zdaniu może być:

·         orzeczeniem (Tomek wyjechał z miasta.)

·         łącznikiem w orzeczeniu imiennym ( formy osobowe: być, stać się zostać  np. Adam został  lekarzem.)

·         orzecznikiem w orzeczeniu imiennym (Praca została wykonana.)

·         podmiotem (Uczyć się jest przyjemnie.)

·         dopełnieniem  (Lubię grać w piłkę.)

·          przydawką (Walczący bokserzy zostali rozdzieleni.)

·         okolicznikiem (Szli  śpiewając.)

Rzeczownik 

Rzeczownik odpowiada na pytanie: kto? co? Oznacza: przedmioty, pojęcia, czynności, cechy.

Podział rzeczowników:

·         własne – Warszawa, Tomek

·         pospolite – rzeka, pies

·         żywotne – kot, wąż

·         nieżywotne – długopis, stolik

·         osobowe – chłopiec, dziewczyna

·         nieosobowe – kot, drzewo

·         abstrakcyjne – pojęcia wartości

·         konkretne – przedmioty, ludzie

Odmiana przez przypadki – deklinacja

Temat  fleksyjny– część wyrazu, która pozostaje po oddzieleniu końcówki.

Końcówka fleksyjna  – zmieniająca się podczas odmiany część końcowa wyrazu.

Oboczności – różne postacie tego samego tematu. Polegają na wymianie samogłosek (oboczność samogłoskowa) lub spółgłosek (oboczność spółgłoskowa).

Ø  wąż   -   węża        a: ą    (oboczność samogłoskowa)

Ø  las  -  lesie             a: e     (oboczność samogłoskowa)

Ø  moda   -  modzie  d: dz   (oboczność spółgłoskowa)

Ø  lew   - lwa ø –       e: ø    (zero morfologiczne)

Odmiana rzeczownika w liczbie pojedynczej i mnogiej:

MAMA  DAŁA  CELINIE  BUŁKĘ  NASMAROWANĄ  MASŁEM  WIEJSKIM.

Mianownik – kto? co? szkoła ,   szkoły

Dopełniacz – kogo? czego? szkoły ,  szkół  Ø (zero końcówkowe)

Celownik – komu? Czemu? szkole, szkołom

Biernik – kogo? co? Szkołę, szkoły

Narzędnik – (z)kim? Czym? Szkołą, szkołami

Miejscownik – o kim? O czym?  Szkole,  szkołach

Wołacz – O!    szkoło , szkoły

Oboczności:

Ø  oboczność spółgłoskowa  ł : l (szkoła – szkole)

Ø  oboczność samogłoskowa  o: ó (szkoły – szkół)

Liczba rzeczownika:

·         pojedyncza (zeszyt, lampa)

·         mnoga  (zeszyty, lamy)

Rodzaj rzeczownika

Liczba pojedyncza:

·         męski (ten) zeszty

·         żeński (ta) tablica

·         nijaki (to) drzewo

Liczba mnoga

Rodzaj męskoosobowy i niemęskoosobowy mają wyrazy łączące się w liczbie mnogiej

·         niemęskoosobowy (te) miłe panie

·         męskoosobowy (ci) mili panowie

 Przymiotnik

Przymiotnik  to część mowy nazywająca  cechy i właściwości .  Określa rzeczownik i dostosowuje do niego swoją formę. Odpowiada  na pytania:

v  jaki?,  jaka?, jakie?

Odmienia się przez liczby, przypadki i rodzaje.

W liczbie pojedynczej mogą mieć formę:

v  rodzaju męskiego, np. wysoki (mężczyzna);

v  rodzaju żeńskiego, np. wysoka (kobieta)

v  rodzaju nijakiego, np. małe (dziecko).

W liczbie mnogiej występują:

v  w rodzaju męskoosobowym, np. wysocy (mężczyźni);

v  w rodzaju niemęskoosobowym, np. miłe (panie).

Stopniowanie przymiotników:

	Stopień równy	Stopień wyższy	Stopień najwyższy
Stopniowanie  proste regularne	mocny	mocniejszy	najmocniejszy
Stopniowanie  proste nieregularne	dobry	lepszy	najlepszy
Stopniowanie opisowe	słony	bardziej słony	najbardziej słony

Nie stopniujemy przymiotników, które określają materiał,  z jakiego coś zostało wykonane, np. drewniany, złoty. Stopniowaniu nie podlegają też przymiotniki,  które oznaczają właściwości związane z czynnością lub stanem, np. prawdomówny.

Przymiotnik w zdaniu może być :

v  przydawką, np. Mały chłopiec bawi się piłką.

v  podmiotem, np.  Biali wygrali mecz.

v  orzecznikiem, np. Jutro będę weselszy.

v  dopełnieniem, np.  Tomek pomógł słabszemu.

Przykład odmiany przez przypadki:

Liczba mnoga, rodzaj niemęskoosobowy

M. ciekawe (książki)

D. ciekawych  (książek)

C. ciekawym  (książkom)

B. ciekawe(książki)

N. ciekawymi  (książkami)

Ms. ciekawych(książkach)

W. ciekawe (książki)

Liczebnik  oznacza liczbę , ilość, kolejność.

Odpowiada na pytanie:

v  ile?, ilu?

v  który z kolei?

Podział liczebników:

Rodzaj liczebnika	Przykłady
liczebniki główne	jeden, trzy, czterdzieści, dwie, dwa
liczebniki porządkowe	pierwszy, trzeci, setny, tysiąc dziewiętnasty
liczebniki ułamkowe	pół, półtora, jedna  dziesiąta,
liczebniki zbiorowe	dwoje, troje, pięcioro,
liczebniki  nieokreślone	kilkadziesiąt, mnóstwo, wiele, kilka

Ze względu na budowę rozróżniamy

v  liczebniki  proste, np. dwa, pięć;

v  liczebniki złożone  np. dwadzieścia pięć, tysiąc siedemset pięćdziesiąt.

Liczebnik w zdaniu może być:

v  przydawką,  np. Trzy autobusy odjechały.

v  podmiotem, np. Siódma godzina dochodziła na zegarze.

v  dopełnieniem, np. Dostałem trzy z minusem.

v  orzecznikiem ( w orzeczeniu imiennym), np. Kasia będzie pierwsza.

Przykład odmiany przez przypadki

M. pięcioro (dzieci)

D. pięciorga (dzieci)

C. pięciorgu (dzieciom)

B. pięcioro (dzieci0

N. pięciorgiem (dzieci)

Ms. pięciorgu (dzieciach)

Zaimek

Zaimki odpowiadają na pytania tych części mowy, które zastępują.

Rodzaje zaimków 

Rodzaje  zaimków ze względu na cześć mowy, które zastępują	Przykłady
zaimki  rzeczowne – odpowiadają na pytania rzeczowników  i  odmieniają się jak rzeczowniki	ja, ty, kto, co, ktokolwiek, cokolwiek, my, wy, oni, coś, ktoś, nikt, nic
zaimki przymiotne - odpowiadają na pytania przymiotników   i  odmieniają się jak przymiotniki	jaki, który, czyj, twój, ten, tego, ci, ta, inny, nasz, wasz, mój,
zaimki przysłowne – odpowiadają na pytania przysłówków,  są nieodmienne	jak, gdzie, kiedy, tam, wtedy, skąd, gdzieś, gdzie, dokąd, tamtędy, stamtąd, kiedyś
zaimki liczebne - odpowiadają na pytania liczebników  i  odmieniają się jak liczebniki	ile, tyle,

Zaimek liczebny w zdaniu może być przydawką, np. Dzisiaj dostałem tyle kwiatów.  

Ze względu na znaczenie zaimki dzielimy na:

Podział ze względu na znaczenie	Przykład
zaimki osobowe	ja, ty, my, wy, oni, nasz, wasz, jej
zaimki wskazujące	ten, tamten, tu, tam, tędy, ów,
zaimki pytające	kto?, co?, który?, jak?, gdzie?, kiedy?
zaimki dzierżawcze – wskazują na przynależność do kogoś lub czegoś	mój, twój, swoją (wypowiedz)
zaimki zwrotne	się ( siebie, sobie)
zaimki przeczące	nikt, nic, żaden, nigdy
zaimki nieokreślone	ktoś, coś, gdzieś, kiedyś
zaimki względne – łączą zdanie podrzędne z nadrzędnym	kto, co, gdzie, który

Przysłówek

Przysłówek jest nieodmienną częścią mowy.  Tworzy się go najczęściej od przymiotnika (wesoły – wesoło, słodki – słodko). Odpowiada na pytania:

v jak?  (ładnie, kolorowo, ciepło, bardzo)

v gdzie? (blisko, daleko, biegiem)

v kiedy? (wczoraj, zawsze, jutro)

W funkcji przysłówka może występować wyrażenie przyimkowe, np. w pobliżu, do góry, na dół.

Przysłówek w zdaniu jest okolicznikiem.

Przyjechałem wczoraj. (kiedy?) – okolicznik czasu

Warszawa jest blisko.  (gdzie?)- okolicznik miejsca

Sportowiec biega szybko. (jak?) – okolicznik sposobu

Przyimek

Przyimek jest nieodmienną częścią mowy.  Nie występuje samodzielnie, ale zawsze łączy się z innym wyrazem. Ze względu na budowę przyimki dzielimy na proste i złożone.

Przyimki proste	Przyimki złożone
w, o, z, za, do, u, bez, dla, pod, przed, przez, między, śród, obok, ze mimo, ku, po, od	obok, około,  oprócz, spod, spoza, zza, znad, pomimo, pośród, wśród, ponad, poprzez, pomiędzy, podczas

Spójnik

Spójnik jest nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy. Spaja, łączy wyrazy  w zdaniu   lub zdania składowe w zdaniach złożonych.

Spójniki współrzędnie	Spójniki podrzędne
I, oraz, a ani, ale, lecz, jak również, jednak, zaś, natomiast, albo, lub, bądź, więc, zatem, toteż, dlatego, czyli, przeto, tudzież	Że, żeby, aby, jeżeli, iż, bo, ponieważ, gdyby, aż, chociaż, gdyż, gdy, choć, bowiem, zanim

Wykrzyknik

Wykrzyknik jest nieodmienną częścią mowy. Służy do

v  wyrażania  emocji i uczuć, np. och! , oj!

v  zwracania czyjejś uwagi, np. hej! , hop!

v  wywołania czyjejś reakcji, np. sza!

v  naśladowania dźwięków , np. chlup!, miau!

Wykrzykniki:  ach!, och!, hej!, hop!, halo!, hura!, ech! hi!, ha!, bęc!, brzdęk!

Wykrzykniki oddzielamy od innych słów znakiem wykrzyknika ( Ach! Jakie to piękne!) lub  przecinkiem (Och, nie mogę się napatrzeć. )

Partykuła

Partykuła jest nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy. Wyraża, uwydatnia pytanie, rozkaz, przypuszczenie, życzenie, np. Oby się spełniło moje życzenie. Czy wszystko się dobrze ułoży? Nie byłem na tym koncercie. Niech  sobie wybierze.

Partykuły: bym, byś, by( mogłaby), byście, czy, nie, niech, oby, niechaj, bodaj, chyba, no, -że(chodźże), -ż (czyż), niechże, podobno, tylko, ledwie