Części zdania- składnia

Części zdania:

v podmiot

v orzeczenie

v przydawka

v dopełnienie

v okolicznik

Podmiot i orzeczenie to główne części zdania. Wyrazy określające podmiot tworzą grupę podmiotu. Wyrazy określające orzeczenie tworzą grupę orzeczenia.

Przydawka łączy się z rzeczownikiem.

Dopełnienie i okolicznik łączą się z czasownikiem.

Podmiot 

Podmiot  to jedna z dwóch głównych części zdania. Jest wykonawcą czynności. Odpowiada na pytania: kto? co?

Rodzaje podmiotów

Rodzaj podmiotu	Przykład
podmiot gramatyczny  (w mianowniku)	Malarz maluje obraz. (kto?)
podmiot logiczny (w dopełniaczu)	Nie ma nauczyciela. (kogo?)
podmiot domyślny	Jutro pojedziemy  na wycieczkę. (my)
podmiot szeregowy	Ania, Kasia i Basia poszły na zakupy.
podmiot towarzyszący	Dobry komputer z najnowszym oprogramowaniem niektórym wystarcza do szczęścia.
Zdanie  bezpodmiotowe	Wszędzie szukano zagubionej książki.

Podmiot w zdaniu może być wyrażony:

v rzeczownikiem :  Mama gotuje obiad.

v zaimkiem rzeczownym :  Oni nie przyszli do szkoły.

v przymiotnikiem:  Szczęśliwi czasu nie mierzą.

v imiesłowem przymiotnikowym czynnym: Walczący zostali rozdzieleni.

v imiesłowem przymiotnikowym biernym:  Uderzony zaczął się bronić.

v bezokolicznikiem:  Wygrywać jest przyjemnie.

Orzeczenie

Orzeczenie  to jedna z dwóch części zdania. Informuje o czynności lub stanie. Odpowiada na pytania: co robi?, co się z nim dzieje?, w jakim znajduje się stanie?.

Rodzaje orzeczenia:

v  orzeczenie czasownikowe – wyrażone czasownikiem w formie osobowej, np. Młodzi zawodnicy trenowali przed meczem.

v  Imienne – składa się z dwóch części:

Ø  łącznika – to forma osobowa czasowników: być, zostać, stać się

Ø  orzecznika – to różne części mowy: rzeczownik;  przymiotnik,; zaimek rzeczowny, przymiotny; imiesłów przymiotnikowy; liczebnik.

Przykład zdania z orzeczeniem czasownikowym: 

•   Kasia czyta ciekawą książkę.

Przykład zdania z orzeczeniem imiennym: 

• Marek jest uczniem pierwszej klasy.

W zapamiętaniu regułki pomoże rymowanka

Jest, był, będzie, stał się, został –

Jest to łącznik, sprawa prosta.

Jesteś  zły. Stach jest bramkarzem.

Gdzie orzecznik, sam już wskażesz.

Przydawka

Przydawka jest określeniem rzeczownika.

Może być wyrażona: przymiotnikiem (kolorowy długopis), zaimkiem przymiotnym (nasza klasa), imiesłowem przymiotnikowym czynnym (walczące lwy), imiesłowem przymiotnikowym biernym (przeczytana książka), liczebnikiem (pierwsze tygodnie), rzeczownikiem (Pan Kleks)

 Odpowiada na pytania:

v  jaki?, jaka?, jakie?

v  który?, która?, które?

v  czyj?, czyja?, czyje?

v  ile?, czego?, z czego?

Rodzaje przydawek	Przykład
Przydawka przymiotna	Zrobiliśmy wielki bałagan. (jaki?) Wróciliśmy wczoraj o godzinie jedenastej. (której?)
Przydawka rzeczowna	Warszawa leży nad rzeką Wisłą. (jaką?) Rozmawiałem z technikiem geodetą. (jakim?)
Przydawka dopełniaczowa	Siostra Kasi tańczy w zespole ludowym. (czyja?) Geografia Polski bardzo mnie interesuje. (czyja?)
Przydawka przyimkowa	W szafie wisi płaszcz w kratkę. Na kolację wypiłam kawę z mlekiem. (jaką?)

Dopełnienie

Dopełnienie jest określeniem czasownika. Odpowiada na pytania przypadków:

v  kogo? czego?

v  komu? czemu?

v  kogo? co?

v  kim? czym?

v  o kim? o czym?

Przykłady dopełnienia

Ø  Wczoraj widziałem Olę. (kogo?)

Ø  Olek uwierzył tobie. (komu?)

Rodzaje dopełnienia:

Malarz maluje obraz farbami.

v  dopełnienie bliższe - obraz (co ?). Po przekształceniu zdana ze strony czynnej na bierną staje się podmiotem: Obraz jest malowany przez malarza.(obraz staje się podmiotem)

v  dopełnienie dalsze – farbami ( czym?). Nie zmienia swojej funkcji składniowej, nie może stać się podmiotem.

Okolicznik

Okolicznik jest określeniem czasownika. Wskazuje na okoliczności. Odpowiada na pytania:

v  jak? gdzie? kiedy?

v  dlaczego? mimo czego?

v  w jakim celu?

v  pod jakim warunkiem?

Rodzaje okolicznika

Rodzaj okolicznika	Pytania	Przykład
okolicznik miejsca	gdzie? dokąd? skąd? którędy?	W czasie wakacji wyjadę nad morze.
okolicznik czasu	kiedy? odkąd? dokąd, jak długo?	Wczoraj uczyłem się do sprawdzianu?
okolicznik celu	po co? na co? w jakim celu?	Idę do sklepu po czekoladę.
okolicznik przyczyny	dlaczego? z jakiej przyczyny?	Z powodu mrozu odwołano lekcje.
okolicznik sposobu	jak? w jaki sposób	Przywitano ich serdecznie.
okolicznik przyzwolenia	mimo co? mimo czego?	Pomimo kontuzji ukończył zawody.
okolicznik warunku	pod jakim warunkiem? w jakim wypadku?	W przypadku choroby odłożę wizytę.

Okolicznik może być wyrażony:

v  przysłówkiem : Zachowuj się cicho. (jak?)

v  zaimkiem przysłownym: Pojedziemy tędy. (którędy?)

v  imiesłowem przysłówkowym współczesnym: Szedłem kulejąc.(jak?)       

v  wyrażeniem przyimkowym: Idziemy do szkoły (dokąd?)

v  rzeczownikiem: Wracałem wieczorem. (kiedy?)